Dit is een Akte van Indemniteit of borgbrief

Een akte van indemniteit, ook wel borgbrief genoemd, is een belangrijk document bij stamboomonderzoek.

Het is een feit dat dit document niet voor de hand ligt om meteen op te zoeken. Ik zeg altijd ‘hou je stamboom onderzoek simpel‘. maar bij vastlopers is een akte van indemniteit wel een goede vlottrekker.

Maar wat betekent zo’n akte van indemniteit eigenlijk, en ook voor jouw stamboomonderzoek?

Verklaring van verhuizing

Vanaf ca. 1680 tot 1810 werd een akte van indemniteit afgegeven als verklaring dat iemand ging verhuizen, of wilde trouwen in een andere plaats.

De akte werd door het armen- of dorpsbestuur opgesteld wanneer hun inwoner niet financieel onafhankelijk was. Het bestuur (zowel van de overheid als van de kerk) verklaarde hierin garant te staan voor die persoon in de nieuwe woonplaats.

Deze behoefte was voortgekomen uit de armenzorg, om armoede zoveel mogelijk de kop in te drukken. Armoede was namelijk een groot probleem. Het volk kon namelijk aankloppen bij de ‘armenkas’ in de plaats waar zij waren geboren. Vandaar dat het bestuur van de nieuwe locatie vrijgesteld wilde worden.

Het zou mooi zijn geweest, maar de opzet was helaas niet bedoeld als voorloper van het Bevolkingsregister. Maar gelukkig kunnen we deze registers wel met die insteek raadplegen.

Voor rekening van de nieuwe woonplaats

Zodra diegene in de nieuwe woonplaats tot armoede verviel, zouden de kosten van levensonderhoud voor de rekening van de vorige woonplaats komen. De nieuwe woonplaats liep hierbij geen risico als die persoon zich daar zou vestigen, maar zichzelf uiteindelijk niet kon bedruipen.

Met andere woorden, de vorige woonplaats kon hiermee de nieuwe woonplaats ‘indemneren’, ofwel schadeloos stellen. Uiteraard hield het bestuur hier een register van bij.

De borgbrief werd ook wel ontlastbrief of akte van cautie genoemd. Ze werden eerst met de hand geschreven, maar als snel gebruikte men voorbedrukte formulieren.

Hoe zat het bij opvolgende verhuizingen?

Als een persoon of gezin verder trok, dan moest hij zijn eerdere akte van indemniteit meenemen. Indien er kinderen in de vorige plaats waren geboren, moest er een nieuwe borgbrief opgesteld worden.

Een gezin kon dus meerdere aktes van indemniteit uit verschillende plaatsen bezitten. De akte is dus geen eindbestemming of de locatie van overlijden.

Akte van indemniteit niet voor iedereen

Niet iedereen kreeg een akte van indemniteit. Personen die er financieel goed bijzaten waren geen risico voor de nieuwe woonplaats. Ook seizoenarbeiders die tijdelijk kwamen werken, waren geen gevaar.

Maar wat als iemand geen borgbrief kon krijgen, maar wel een risico vormde? Dan kon hij een ‘akte van renunciatie’ laten tekenen. Hierin deed hij afstand van zijn rechten op financiële steun.

De tekst in de akte van indemniteit

Bovenaan de akte begon men vaak met de Latijnse zin

Ofwel ‘Lezer, ik wens u veel geluk en gezondheid!’.

‘Getuige hier mede ik ondergeschreve, dat Nicolaas Reurick een lidtmaat is der Christelijke Gemeente toegedaan de Augsburgsche geloofsbelijdenis in ‘s Gravenhage, en dat ons tot der zelfs nadeel niets bekent is, hem van harten toewenschende Godts dierbare genade en zegen!’
‘s Gravenhage, den 24 januarij 1752, J. Torner, Nederduitsche leeraar derzelve gemeente. Of

‘Ik onder geschreeve bekennen hier meeden so lange ik leeven borge te blijven voor anna bock, wonende agter de clooster kerk bij vrouw van der stern, dat de voorgenoemde niet zal komen tot laste van den arme.’ Of

‘Ik ondergeschreeven verklaar mits deze dat Nicolaus Steijgers, en Aeltje Raephost, sedert omtrent de twintig jaeren egtelieden, alvoor alhier in ‘s Hage woonagtig en lidmaeten van onze gemeente geweest zijn. En dat zij diens volgens indien tot armoede mogten komen tot laste vallen van de gemeente.’ Of

‘…tot onvermogen zouwde vervallen, zal hij van deze gemeente ondersteunt worden’. Of

‘…indien zij in die tijd tot armoede quam te vervallen, te zullen allimenteeren.’
‘s Hage, den 15 januarij 1753, Willibrordus Steger, Pastoor der Rooms Cath: kerk in de Juffr. zijdastraet.

De voorwaarden van een akte van indemniteit

Onder de regenten was er best nog veel discussie over de toepassing van deze borgbrieven. Men wilde geen gebedel en vroeg zich af welke richtlijnen en tijdsduur te hanteren. Hierdoor werden de voorwaarden door de tijd heen steeds aangepast.

In 1731 was de regel dat iemand die langer dan 58 weken zonder borgbrief buiten hun geboorteplaats gewoond had, bij armoede geen beroep mochten doen op hun armenkas. Hierdoor was diegene aangewezen op de hulp van het bestuur van zijn nieuwe woonplaats.

Vrijwel iedere stad en dorp in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (en diverse plaatsen in het noordwesten van Duitsland) hanteerden de akte van indemniteit bij verhuizing.

Maar met uitzondering van Amsterdam. Amsterdam wilde juist nieuwe instroom van werkkrachten, en heeft immigranten nooit om een akte van indemniteit gevraagd. De geldigheidsduur stond niet echt vast, maar Leiden stond 5 jaar garant voor nieuwe inwoners.

Interessante informatie

In zo’n akte van indemniteit staat vaak interessante informatie. Niet alleen over de persoon die deze borgbrief aanvroeg. Maar ook over zijn gezin, beroep, geboorteplaats, vader, ondertrouw– en huwelijksdatum, waar men vandaan kwam en waar men naartoe vertrok. Prachtige aanknopingspunten! Deze aktes zijn bij stamboomonderzoek dus zeer nuttig.

Aanvulling

De akte van indemniteit heeft een grote willekeur van gebruik uit die tijd, maar ook een willekeur van archiefopslag. Zo zijn de meeste akten uit kleinere plaatsen nu gearchiveerd in de relevante streekarchieven of stadsarchieven.

Deze documenten werden sowieso in duplo geschreven want de hoofdpersoon kreeg ook een exemplaar mee. Hij moest dit document kunnen overhandigen dáár waar hij zich vestigde, en daarom zijn er nog wel in particulier bezit.

Let wel: deze documenten zijn er louter voor mensen die UIT een bepaalde plaats vertrok en onderstand had. In kleinere gemeenten waar bijna niemand ‘verhuisde’ zijn ook weinig documenten geschreven.¹

Bronnen

Helaas hebben niet alle archieven deze documenten veilig kunnen stellen. Maar in deze bronnen kan je online flink wat vinden.

Open Archieven

Registers van borgstelling Nationaal Archief Borgbrieven Brabant en Leiden Indemniteitsregister Zutphen Aktes van Indemniteit Vecht & Venen Indemniteit

Overige archieven

Archief van Leiden Borgbrieven Brabant BHIC Aktes van Indemniteit, Heusden Altenta

1. Aanvulling van Leonard van Kessel  ↩