De hoofdelijke omslag laat zien of je voorouders arm of rijk waren

De hoofdelijke omslag laat zien of je voorouders arm of rijk waren

Een van de dingen die we ons als onderzoeker waarschijnlijk het vaakst hebben afgevraagd, is of onze voorouders in armoede of juist in aanzienlijke welstand leefden. Hoewel een beroep en een adres een indicatie kan zijn van die armoede of welstand, zegt het niet alles.

Bovendien bestaat misschien het beeld dat er geen bronnen zijn die tamelijk eenvoudig een antwoord op deze vraag kunnen geven. Toch bestaat er zo’n bron. De kohieren van de personele, later hoofdelijke omslag kunnen voor de negentiende en begin twintigste eeuw een redelijk duidelijk antwoord verschaffen.

Historische achtergrond

Tot het ontstaan van het koninkrijk Holland onder Lodewijk Napoleon, waren er een hoop van plaats tot plaats uiteenlopende soorten belastingen. Waar het ene dorp belastingen hief over het aantal koeien dat iemand hield, deed een andere stad dat over het aantal vensters en deuren van het huis dat iemand bezat.

In 1806 werd het belastingstelsel meer tot een eenheid gesmeed. Er kwam een uniform systeem van opcenten op de rijksbelastingen, namelijk de accijnzen, de personele belasting en de grondbelasting. Desondanks bleven veel van die uiteenlopende lokale belastingen bestaan.

Personele of hoofdelijke omslag

De personele belasting, ook wel personele omslag genoemd, was een belasting die door gemeenten werd geheven over de vertoonde welstand van de inwoners, namelijk de huurwaarde van de woning (indien de woning verhuurd zou worden), het aantal deuren en vensters, de inventaris (met name meubels), het aantal paarden en het aantal dienstboden.

De Gemeentewet van 1851 hervormde de Nederlandse gemeentelijke belastingen, waarbij de naam veranderde van personele omslag naar hoofdelijke omslag. Toen in 1865 bijna alle plaatselijke accijnzen werden afgeschaft, werd de hoofdelijke omslag steeds meer op het geschatte inkomen gebaseerd, in plaats van het vermoede inkomen die op de hiervoor genoemde vertoonde welstand was gebaseerd.

Waarom is de hoofdelijke omslag interessant?

De kohieren van de personele, later hoofdelijke omslag zijn om meerdere redenen interessant. In de eerste plaats bevatten deze kohieren namelijk het beroep van en soms ook de straat of de wijk waarin de belastingplichtige woonachtig was. In enkele plaatsen wordt ook het aantal inwonende kinderen gegeven.

Een andere reden, de voornaamste, is dat deze kohieren een goede indicatie kunnen geven van de armoede of juist rijkdom waarin jouw voorouders verkeerden. In de kohieren vind je namelijk het geschatte inkomen van je (mannelijke!) voorouders, want de registers bevatten alleen de gezinshoofden.

Met dit geschatte inkomen kan je je bijvoorbeeld aan de hand van historische achtergrondinformatie over de hoogte van het loon in bepaalde provincies, steden of dorpen een beeld vormen van de financiële situatie van je voorouders. Bovendien kan je het geschatte inkomen van je voorouders vergelijken met andere inwoners in de kohieren.

Hoe vind ik de registers?

De personele, later hoofdelijke omslag werd door gemeenten geheven. De kohieren waarin het geschatte inkomen staat vermeld, vind je dan ook alleen in de toegang op het archief van het gemeentebestuur. Deze zijn vaak niet gedigitaliseerd. Let er overigens op dat sommige gemeenten een vrijstelling van deze belasting verleenden bij een geschat inkomen onder een bepaalde inkomensgrens.

Bronnen voor onderzoek

Personele omslag Vreeswijk Personele omslag Aarlanderveen Hoofdelijke omslag Beusichem Hoofdelijke omslag Nijmegen Hoofdelijke omslag Groningen

Hulp nodig?

Lukt het niet? Vraag dan hulp aan de Stamboom Helpdesk.

Meer lezen of zien?

Lees ook

De hoofdelijke omslag laat zien of je voorouders arm of rijk waren