Herkomst en betekenis van plaatsnamen
Van de week was er een leuk item bij RTL Editie over wat de herkomst of de betekenis is van plaatsnamen.
Taalkundige Pieter Duijff1 heeft een interessant boek geschreven over de betekenis en herkomst van 430 plaatsnamen in Friesland. Maar niet alleen voor Friesland is dit interessant, hoe zit dat met andere plaatsnamen in Nederland?
Stel je woont in Heemstede, wist je dan dat je dit uit elkaar moet halen met Hem en Stede, Hem is dan grondgebied en Stede voor plaats, oord of boerderij. Denk hierbij ook aan Wijk bij Duurstede.
Plaatsnamen met ‘dam’
Veel van de Nederlandse plaatsnamen gaan terug naar de Middeleeuwen. Denk aan Zwolle, wat afkomt van het Latijn ; Suolle’ of ‘Suollu’, wat ‘hoog gelegen gebied’ betekent dat bij overstromingen droog bleef.
Alle plaatsnamen hebben een oorsprong of betekenis. Maar waarom eindigen veel plaatsnamen op ‘dam’, zoals Amsterdam, Edam, Rotterdam, Monnickendam?
‘Het stadje was zó klein, het had slechts één pagina in de gouden gids.‘
Als je op de kaart van Nederland kijkt, zie je dat die plaatsen precies langs de rand van de veengebieden liggen. Men ging daar vroeger sloten in graven om veen ‘in te klinken’ waardoor het steeds verder wegzakte. Hierdoor liepen de rivieren niet meer naar de zee, maar dreigde toen weer terug te stromen vanuit de zee. Om dat te voorkomen heeft men er dammen voor gelegd, vandaar de ‘dam’ bij de plaatsnaam.
Latijnse afkomst
Plaatsnamen met een duidelijke Latijnse herkomst zijn o.a:
- Utrecht – Ultraiectum – betekenis: hier kon men in de Romeinse tijd de rivier de Rijn oversteken.
- Maastricht – Mosa Trajectum – ook Traiectum ad Mosam of Traiectum Superius – betekenis: letterlijk ‘oversteek bij de Maas’.
- Nijmegen – Ulpia Noviomagus Batavorum + Oppidum Batavorum – Vesting van de Bataven
- Katwijk – Lugdunum – betekenis: ‘Stad van de god Lugh
- Castricum – Albaniana – onderdeel van een reeks strategische gebouwde militaire posten (Castrum Albaniana).
Landschappen en ondergrond
Plaatsnamen verwijzen vaak naar de landschappen of de ondergrond waarop de plaats is ontstaan. Bijvoorbeeld de Drentse veengebieden als
- Hoogeveen, Tiendeveen, Middelveen, Laaghalerveen en Zeijerveen
- Of ze verwijzen naar bekende personen als Willemstad, Julianadorp, Tietsjerksteradeel (Tieter was een pastoor, Tsjerk een kerk, en deel een gedeelte van een grondgebied)
De Friese taal
Sommige plaatsnamen gaan zelfs terug naar de 5e eeuw waar veel volksverhuizingen plaatsvonden van Germaans volkeren. In Friesland ontstaan er dan veel plaatsnamen als Lekkum.
Lekkum komt voort uit twee delen: Lek en Um. Um betekent ‘op de plek van’, de Lek. Maar de Lek stroomt toch niet door Friesland? Voorheen liep er een belangrijke rivier, wat nu nog maar een slootje is. Vroeger heette dit Lits. Wat heeft Lits dan weer te maken met Lekkum? Omdat ca. 500 jaar geleden in de Friese taal de ‘k’s veranderd zijn in ‘ts’. Dus oorspronkelijk heette dat riviertje de Lek.
Plaatsnamen met ‘drecht’
Plaatsen zoals Dordrecht, Zwijndrecht, Barendrecht, Papendrecht, Sliedrecht zijn ook opvallend. Het heeft met ‘droog dreggen’ niets te maken, maar met ‘doorgangen naar de rivier’. Dit zijn Germaanse namen met een duidelijke Duitse G klank.
Latijns en Romeins
Dat een stad ook een Latijnse naam kent/heeft, betekent natuurlijk niet dat dat ook de Romeinse naam is en bovendien niet dat die naam uit de Romeinse tijd voortkomt (veel steden bestonden in de Romeinse tijd nog niet).
Buscoducis = ‘s-Hertogenbosch, maar bestaat pas sinds de 12de eeuw
Lugdunum = Leiden, maar bestond in Romeinse tijd nog niet
Veel van die Latijnse namen komen – denk ik – voort uit het Latijn dat in de middeleeuwen een belangrijke (officiële) taal was. Immers konden vooral alleen geestelijken schrijven, totdat het Latijn plaatsmaakte voor het Frans als belangrijke officiële (hof)taal. In die tijd kenden die plaatsen ook gewoon een “Germaanse” benaming, dat eigenlijk meer de norm was in de maatschappij, Latijn was vooral een schrijftaal.2
Het Verhaal van Nederland
In aflevering 4 (seizoen 1) van de TV-serie ‘Het verhaal van Nederland’ vertelt Daan Schuurmans interessante dingen over het ontstaan van plaatsnamen.
Floris V (1254-1296) verzwakte de macht van de edelen door het systeem van landwinning te veranderen. Voortaan mochten de boeren het land dat ze drooglegden zelf als eigendom houden. Deze afspraken werden vastgelegd in een contract dat ‘koop’ werd genoemd. Dat woord vind je nog terug in plaatsnamen als Nieuwkoop en Boskoop.
Er zijn nog meer plaatsnamen die iets vertellen over de drooglegging uit die tijd. Plaatsnamen die eindigen op ‘woud’, dat was lager gelegen veengrond met struiken en bomen. Denk aan Nibbixwoud, Midwoud, Scharwoude en Hoogwoud.
Plaatsnamen met ‘veen’ ontstaan pas later als hoge en kale stukken grond worden drooggelegd, zoals Amstelveen, Roelofarendsveen, Hogeveen, Maarsseveen. Sommige boeren waren zo blij met hun grond, dat ze hun dorp Kockengen noemde, ofwel ‘Luilekkerland’.
Verder lezen
Hulp nodig?
Lukt het niet? Vraag dan hulp aan de Yory Stamboom Helpdesk.
Lees ook
Note: Ik heb diverse opmerkingen gehad dat de herkomst van enkele hierboven genoemde plaatsnamen niet correct zijn. Ik heb dit artikel geschreven n.a.v. het interview met Pieter Duijff en aanvullend eigen onderzoek gedaan, waaronder op Wikipedia. Echter blijken de meningen onder historici nogal te verschillen. Om de lezer alle informatie aan te reiken, hierbij de andere bronnen:
Archief IJpelaan
Noviomagus
- Pieter Duijff, Fryske Academy, Boek: ‘Der dy namma fan heten is. It komôf fan plaknammen’[↩]
- Alinea aanvulling van Indie van Lieshout[↩]
