Schrijnende verhalen uit het Crimineel Vonnisboek (1533-1811)

Schrijnende verhalen uit het Crimineel Vonnisboek van Leiden (1533-1811)

Onlangs stuitte ik op het Crimineel Klachtboek, een samenvatting van het Crimineel Vonnisboek uit Leiden. Deze unieke bron geeft een unieke en fascinerend kijkje in de strafrechtelijke geschiedenis van Leiden tussen 1533 en 1811.

Wat staat er het Crimineel Vonnisboek?

De vonnisboeken bevatten gedetailleerde verslagen van strafzaken, variërend van kleine overtredingen tot ernstige misdrijven. Dankzij Hans van den Heuvel zijn deze historische documenten toegankelijk gemaakt. Hij heeft van alle vonnissen korte samenvattingen en een index gemaakt, wat de bron zeer toegankelijk maakt waardoor je gericht kan zoeken naar specifieke zaken of personen. Het document heeft 1713 pagina’s, wat een totaal van ruim 8500 veroordelingen weergeeft.

Om een goed beeld te geven hoe iemand in de 16e en 17e eeuw juridisch werd behandeld en veroordeeld (als diegene überhaupt schuldig was), heb ik een overzicht gemaakt van de 30 meest heftigste en opvallendste veroordelingen.

Pieter Pauwelsz. (1568)

• Delict: Doodslag op Clement Lucaszn.
• Eis en Vonnis: Levenslange verbanning uit de Nederlanden en confiscatie.
• Bijzonderheden: Een zware zaak met een relatief milde straf voor doodslag.

Jochum Vicke (1595)

• Delict: Bedelarij met bedrog (het vertonen van vervalste certificaten over een scheepsramp).
• Vonnis: Geseling, levenslange verbanning uit Leiden, Rijnland, Den Haag en Haagambacht, en confiscatie.
• Bijzonderheden: Een voorbeeld van strenge straffen voor bedrog.

Pieter Panne (1598)

• Delict: Deelname aan een samenzwering tegen het leven van Graaf Maurits van Nassau, waarbij hij bereid was de moord te plegen.
• Vonnis: Onthoofding, daarna vierendeling en confiscatie.
• Bijzonderheden: Een van de zwaarste straffen uit het Crimineel Vonnisboek, gericht op een politieke moord.

Jacob Floris Joppen en familie (1607)

• Delict: Straatschenderij, geweldpleging en moord op Pieter Winfelt, in vereniging met vier familieleden.
• Vonnis: Levenslange verbanning uit Holland en West-Friesland en confiscatie.
• Bijzonderheden: Een familie die samen een moord pleegde.

Jan Jansz. Decker (1616)

• Delict: Vechterij en het toebrengen van ernstig letsel door het afbijten van iemands oor.
• Eis: Geseling, 25 jaar verbanning en confiscatie.
• Vonnis: 3 weken hechtenis op water en brood en 1 jaar verbanning.
• Bijzonderheden: Het afbijten van een oor maakt dit een bizarre zaak.

Boudewijn de Grave (1620)

• Delict: Overspel met zijn schoonzuster en ontucht met zijn eigen dochtertje.
• Eis: Dood door levend verbranden en confiscatie.
• Vonnis: Wurging, daarna verbranding van het lijk en confiscatie.
• Bijzonderheden: Een van de zwaarste en meest gruwelijke straffen in het Vonnisboek.

Samuel de Plecker (1623)

• Delict: Deelnemen aan een samenzwering tegen Prins Maurits en het overmeesteren van steden met veel Remonstrantse inwoners.
• Eis: Onthoofding, ophanging van het vierendeelde lichaam aan de vier hoeken en confiscatie.
• Vonnis: Onthoofding en confiscatie.
• Bijzonderheden: Politieke samenzwering met zware gevolgen.

Abraham Pietersz. Vinnecourt (1624)

• Delict: Diefstallen met braak.
• Eis en Vonnis: Ophanging en confiscatie.
• Bijzonderheden: Abraham was “zeer vele malen reeds veroordeeld”.

Jacob Jansz. de Bruijn (1626)

• Delict: Zakkenrollen.
• Eis: Geseling en 10 jaar verbanning.
• Vonnis: 8 jaar verbanning.
• Bijzonderheden: Een zware straf voor een relatief klein vergrijp.

Franchois Goudemé (1627)

• Delict: Concubinaat met Margriet Mathijs (samenwonen zonder gehuwd te zijn).
• Vonnis: 14 dagen hechtenis op water en brood en een boete van 100 Carolusgulden
• Bijzonderheden: Een zaak van een destijds verboden relatie.

Cornelis Pietersz. (1628)

• Delict: Diefstal van zilveren schalen uit een kerk.
• Eis en Vonnis: Afkappen van de rechterhand, ophanging en confiscatie.
• Bijzonderheden: Het stelen van kerkelijke eigendommen werd als een van de zwaarste vormen van diefstal beschouwd.

Gerrit Cornelisz. Delffgen (1632)

• Delict: Moord in vereniging, waarbij hij betrokken was bij het doden van Jacob Koesaerd.
• Eis en Vonnis: Afkappen van de rechterhand, onthoofding.
• Vonnis: Levenslange verbanning en confiscatie.
• Bijzonderheden: Het vonnis is een stuk milder dan de eis.

Marie Grave (1639)

• Delict: Verhuren van haar kind aan de bedelares Marie du Pré.
• Eis: Geseling en 25 jaar verbanning uit Holland en West-Friesland.
• Vonnis: Te pronkstelling, met 2 roeden om de hals op het Plein van het Gravensteen, en God en de Justitie bidden om vergeving.
• Bijzonderheden: Een schrijnend voorbeeld van kinderuitbuiting.

Simon Lucasz. Bijsterius (1640)

• Delict: Uitoefenen van zijn ambt als Remonstrants predikant, ondanks ontzetting door de Synode van Gelderland in 1618.
• Eis: Geseling, confiscatie en levenslange gevangenisstraf.
• Vonnis: Levenslange verbanning uit de Verenigde Nederlanden en confiscatie.
• Bijzonderheden: Politieke en religieuze vervolging.

Pierre Gotha (1644)

• Delict: Deelnemen aan een verboden vergadering van ontevreden lakenwerkers.
• Vonnis: Ontslag uit voorlopige hechtenis, mits betaling van proceskosten en belofte nooit meer deel te nemen.
• Bijzonderheden: Een zaak die de sociale spanningen en arbeidsconflicten van die tijd weerspiegelt.

Pieter Jansz. (1650)

• Delict: Diefstal met braak in een herberg.
• Vonnis: Afkappen van de rechterhand en levenslange verbanning.
• Bijzonderheden: De straf van amputatie had een levenslang afschrikwekkend en oordelend effect.

Elisabeth Boleyn (1688)

• Delict: Het sluiten van een “huwelijk” met Cornelia Gerritse van Breugel, die zich als man had verkleed.
• Vonnis: 12 jaar verbanning uit Leiden en Rijnland.
• Bijzonderheden: Een zeldzaam geval in de 17e eeuw.

Abraham Govertsz. (1689)

• Alias: De “Doode Dieff”.
• Delict: Overtreding van verbanning en diefstallen, sommige met braak.
• Eis: Geseling, brandmerking en 30 jaar verbanning naar Suriname.
• Vonnis: 10 jaar tuchthuis en 15 jaar verbanning.
• Bijzonderheden: Een beruchte crimineel met een bijnaam die zijn reputatie waarmaakt.

Pieternella Boon (1695)

• Delict: Zware mishandeling van haar zoontje Claas Verveer, met de dood tot gevolg.
• Vonnis: Geknield op het schavot door de beul met een zwaard boven het hoofd geslagen worden, gevolgd door 40 jaar verbanning uit Holland en West-Friesland.
• Bijzonderheden: Een tragisch geval van kindermishandeling met een gruwelijke straf.

Gerrit Brugman (1716)

• Delict: Vals beschuldigen van een medegevangene en poging tot ontsnapping.
• Vonnis: Te pronkstelling, geseling en 9 jaar tuchthuis.
• Bijzonderheden: Een zware straf voor een mislukte ontsnapping.

Anna Catharina Hillegering (1728)

• Delict: Travestie.
• Vonnis: 3 jaar verbanning uit Holland en West-Friesland.
• Bijzonderheden: Een zeldzaam geval van straf voor genderexpressie.

Karel Gossaar(t) (1729)

• Delict: Verkoop van geheime brieven van zijn overleden werkgever, burgemeester Carel Crusius.
• Vonnis: 3 jaar verbanning uit Holland en West-Friesland.
• Bijzonderheden: Verraad en misbruik van vertrouwen in een politieke context.

Anna Maria la Rose (1733)

• Delict: Polygamie (gehuwd met vier mannen) en overspel met een vijfde man.
• Vonnis: Te pronkstelling met gaffels boven het hoofd, geseling en 50 jaar verbanning uit Holland en West-Friesland.
• Bijzonderheden: Een zeldzaam geval van polygamie, met een vernederende straf.

Adrianus Gravel (1742)

• Delict: Moord op zijn vrouw.
• Eis: Afkappen van de rechterhand, radbraking en onthoofding.
• Vonnis: Gedeeltelijke wurging en radbraking.
• Bijzonderheden: Een extreem voorbeeld van lijfstraffen voor moord.

Frans Groljon (1758)

• Delict: Homoseksualiteit.
• Vonnis: Het bijwonen van de executie van Karel Kaarsteker, dood door langzame wurging en het verbranden van het gezicht.
• Bijzonderheden: Een extreem voorbeeld van vervolging van homoseksualiteit.

Jan van den Brouc (1762)

• Delict: Poging tot aanranding, laster en vechterij.
• Vonnis: Op de knieën voor de Vierschaar verklaren dat hij heeft gelasterd, met een touw om de hals door de Leidse straten geleid worden, en 2 jaar verbod op herbergen.
• Bijzonderheden: Een zware publieke vernedering voor relatief lichte vergrijpen.

Maria Pardon (1764)

• Delict: Kindermoord.
• Eis en Vonnis: Wurging.
• Bijzonderheden: Kindermoord werd als een zwaar delict gezien.

Maria Grimbergen (1769)

• Delict: Het te vondeling leggen van haar kind.
• Vonnis: 2 jaar tuchthuis.
• Bijzonderheden: Een schrijnend geval van wanhoop en sociale druk.

Johan Willem van Pree (1770)

• Delict: Diefstal, bedrog, belediging en valsheid in geschrifte.
• Eis: Te pronkstelling, geseling, brandmerking, 40 jaar tuchthuis en 30 jaar verbanning uit Holland en West-Friesland.
• Vonnis: Geseling, 25 jaar tuchthuis, levenslange verbanning uit Holland, Zeeland, West-Friesland en Utrecht naar Oost-Indië.
• Bijzonderheden: Op 22-03-1764 wegens opruiing veroordeeld tot eenzame opsluiting. Op 13-05-1770 is de veroordeelde overgebracht naar het schip “de Landskroon”, bestemd voor Oost-Indië.

Jan Hendriksz. (1800)

• Delict: Diefstal van brood tijdens een hongersnood.
• Vonnis: Geseling en 5 jaar tuchthuis.
• Bijzonderheden: Ondanks de verzachtende omstandigheden (hongersnood) werd de straf zwaar opgelegd om anderen af te schrikken.

Frans Leeman (1805)

• Delict: Diefstal van vee uit de weide.
• Vonnis: Geseling, brandmerking, 10 jaar tuchthuis en levenslange verbanning.
• Bijzonderheden: Een extreem zware straf voor een diefstal.

Heb je voorouders in Leiden? Kijk dan eens of je hun namen kan terugvinden in het PDF document.

Bronnen voor onderzoek

Schrijnende verhalen uit het Crimineel Vonnisboek (1533-1811)