Hoenen en kapoenen – over cijnsboeken in Noord-Brabant
Naast de dorpsrekeningen noemt Peter Crombecq in zijn artikel “Hoe dorpsrekeningen een genealogie tot leven kunnen brengen” ook de cijnsboeken.
Cijnsboeken of cijnsregisters zijn inderdaad rijke bronnen, maar niet altijd even makkelijk te vinden. Het voormalig Rijksarchief in Noord-Brabant gaf in 2000 een handige gids uit die bijna onmisbaar genoemd kan worden.
Cijnsregisters in Noord-Brabant
De eerste keer dat ik er in Noord-Brabant mee te maken kreeg was toen een voorouder aangemerkt stond als leenman. Dat klinkt leuk maar van wie was hij dan leenman en waar kan ik daar meer over vinden?
Ik kan op zoek gaan naar een leenregister van een grootgrondbezitter in de regio waar hij actief was. Ook kan ik gaan kijken of hij in cijnsregisters genoemd wordt aangezien onroerend goed vaak bezwaard was met cijnzen.
Cijnzen zijn jaarlijkse betalingen in geld of natura waar onroerend goed mee bezwaard is. Zo was er bijvoorbeeld een cijns die bestond uit rookhoenders. Afhankelijk van de grootte van de grond die je verbouwde, moest je een aantal rookhoenders afdragen aan de heer onder wiens jurisdictie je viel. Veel cijnzen in natura werden overigens in geld afgedragen.
Jurisdictie in Noord-Brabant
In Noord-Brabant hebben we te maken met meerdere juridische gebieden die cijnzen konden heffen.
- de meijerij van ‘s-Hertogenbosch
- het markiezaat van Bergen op Zoom
- de baronie van Breda
- de heerlijkheid Land van Cuijk en de stad Grave
- het Prinsenland
- de heerlijkheid Steenbergen
- de heerlijkheid Willemstad
Daarnaast zijn er ook nog een paar aparte rechtsgebieden die niet onder voormalig Staats Brabant vielen:
- graafschap Megen
- heerlijkheid Bokhoven
- heerlijkheid Boxmeer
- de commanderij van Gemert
- heerlijkheid Ravenstein
En dan zijn er ook nog grootgrondbezitters zoals kloosters die weliswaar geen jurisdictie hadden, maar wel cijnsrechten bezaten.
Boekhouding
De boekhouding van cijnzen kun je dan zoeken in de rekeningen van de rentmeesters van degene die de rechten op de cijnzen in bezit hadden. Je kunt je voorstellen dat die in verschillende archieven terecht gekomen kunnen zijn. Waar moet je dan beginnen met je zoektocht?
Je kunt je gaan verdiepen in de plaatselijke geschiedenis. Dan kom je er ook achter wie er cijnsrechten zouden kunnen hebben. Vervolgens ga je dan op zoek waar de archieven van die instantie zijn. Zo kun je een heel eind komen, maar er is gelukkig een makkelijkere weg.
Hoenen en kapoenen
Een uitkomst biedt het boek “Hoenen en kapoenen”. Hierin vind je een uitgebreide toelichting op het fenomeen cijnzen. Daarnaast hebben de drie auteurs per plaats in Noord-Brabant voor ons op een rij gezet wat er te vinden is en waar.
Voor sommige registers moet je naar gemeentearchieven, voor anderen naar Den Bosch, Brussel, Antwerpen of Den Haag. Er staat ook bij als de registers bijvoorbeeld op microfiche nog elders te bekijken zijn en als een transcriptie van bestaat.
Kortom
De cijnsregisters bieden veel extra informatie voor genealogisch onderzoek. Het vinden van de relevante registers kan een lastige klus zijn. Gelukkig is er een gids samengesteld waarin je per plaats kunt zien wat er bewaard is gebleven en waar het te vinden is.
Bronnen voor onderzoek
Heemkundekring Bergeijk Heemkundekring de Kleine Meijerij BHIC Helmond Mechelen BE
Hulp nodig?
Lukt het niet? Vraag dan hulp aan de Stamboom Helpdesk.
