Onderzoek in 17e eeuws Gelderland - Verpondingskohieren

Wel eens gehoord van verpondingskohieren? Tot pakweg 1700 kun je in de regel wel terug met DTB (doop-, trouw- en begraaf-) registers. Verder terug in de tijd worden ze schaarser en onvolledig. Veel mensen stoppen daar terwijl er nog wel mogelijkheden zijn.

Op de eerste plaats zijn er de schepenprotocollen uit het ORA (oud-rechtelijk archief) die van veel plaatsen bewaard gebleven zijn, maar de aard van het onderzoek verandert hoe dan ook. Het zijn niet meer de persoonsgegevens rond geboorte, huwelijk en sterven waar we ons onderzoek op baseren. Maar op bezittingen, pachtgoederen, belastingen en leningen – oftewel vermogen. Voorouders zonder vermogen of gebruik van vermogen hebben weinig tot geen sporen nagelaten.

Verponding – een nieuwe belasting

Voor Gelderland is er echter een bijzondere bron waarin nagenoeg alle gezinshoofden genoemd worden. Rond 1645 werd er in het gewest Gelre (het huidige Gelderland) besloten een nieuw soort onroerendgoedbelasting in te voeren. Die belasting is gebaseerd op een geschatte waarde van het onroerend goed dat men gebruikt (zowel in eigendom als in pacht).

Om die belasting in te kunnen voeren moest er op papier komen wie wat aan onroerend bezit of in beheer had. Dat was een flinke klus, maar van 1647-1649 is nagenoeg al het onroerend goed in heel Gelderland in ‘verpondingskohieren’ genoteerd. Per plaats, dorp en buurgemeenschap staan alle onroerende goederen opgesomd met eigenaar, gebruiker en geschatte waarde. Ook kleine hutten met een stukje grond worden vaak genoemd.

Vermogen en bezit als bron voor genealogisch onderzoek

Wanneer je voor je onderzoek afhankelijk bent van vermogen en bezit dan moet je nog breder gaan zoeken dan je al in het DTB-onderzoek doet. Vanuit DTB-registers zoek je hele familieverbanden bij elkaar. Als het om bezit gaat wil ook je weten wie er voor iemand en na iemand gewoond heeft – dat kan namelijk familie zijn. En je wilt weten wie de buren zijn, omdat de locatie van onroerend goed vaak wordt beschreven aan de hand van de buren. Maar ook omdat de buren verre verwanten kunnen zijn die in eenzelfde erfenis gedeeld hebben. Wanneer je veel onderzoek doet in het ORA ga je vanzelf meer mensen in een plaats kennen met hun onderlinge relaties.

‘Achter ieder succesvol man staat een moeder, een vrouw en een belastingontvanger.‘
– Ethel Jacobson, Amerikaans dichteres (1909-2000)

Verpondingskohieren – bewonersoverzicht

Daarom zijn de verpondingskohieren van onschatbare waarde en een heel goed begin voor onderzoek in de 17e eeuw. Je hebt dan namelijk een overzicht van wie er allemaal in een dorp of buurgemeenschap woonde, of ze arm of rijk waren en of er meerdere mensen met dezelfde familienaam woonden. Soms leidt het je ook weer naar andere bronnen als er bijvoorbeeld bij staat van wie ze hun grond pachtten.

Voorbeelden

Mijn oudste voorvader in mannelijke lijn die ik in een DTB-register tegenkom is Berend Coerentjes, zoon van Jan (trouwt 1677 in Silvolde met Fijke Celle). Zijn vader Jan komt verder niet in DTB-registers voor, maar wel in de verponding van 1649 in Silvolde – bovendien als enige Keurntjes. Hij pacht dan Koorntjesstede van dr. Keurbeek en het derde part van de Nagelslag van de graaf Van den Bergh. De rekeningen van Huis Bergh zijn bewaard gebleven, en daar vind ik hem ook als pachter terug in 1650. Een aantal jaren eerder wordt datzelfde stuk gepacht door Frederick Corntgens. En zo kan ik mijn stamreeks weer een generatie verder opvoeren.

Een ander voorbeeld van wat je er uit kan halen is of iemand ook woont waar hij grond heeft. Soms kom je iemand tegen met grond zonder vermelding van een huis. Dan heb je kans dat je in een aangrenzend dorp hem wel tegen komt met een huis. Of dat er iemand anders met dezelfde familienaam wel een huis heeft – wellicht een vader die nog gezinshoofd is, maar niet samen met zoonlief pachter van grond.

Kortom

De Verpondingskohieren zijn een goed vertrekpunt om een idee te krijgen wie er in een plaats woonde en biedt aanwijzingen over gebruik en bezit van huis, hof en land. Samen met rekeningen van grootgrondbezitters, verkoopakten en erfdelingen (magescheid) en andere stukken uit oud-rechtelijke archieven kun je familieverbanden ontdekken. Hiermee kan je vaak je voorouders toch weer iets verder in de tijd terug vinden. Bovendien geeft het context aan hun leven en is het een aanwijzing voor waar hun huis stond.

Waar te vinden

Om de originele kohieren te lezen zul je enige vaardigheid in oud schrift moeten hebben. Voor wie dat nog niet heeft, lekker gaan oefenen op watstaatdaer.nl, of hopen dat van de plaats waar jij je onderzoek wilt doen er al transcripties zijn. Voor het kwartier van Zutphen heeft Gerhard Kreijnck in de 17e eeuw al afschriften gemaakt die beter leesbaar zijn dan de originelen.

Voor de Duffelt (tussen Nijmegen en Kleve) en wat plaatsen in de Over-Betuwe heeft Guido van Benthem voor u veel werk verzet. Heemkundige vereniging Old Sillevold heeft een geweldige transcriptie en analyse op haar website. Maar er is nog veel meer. Kijk maar eens op Geneaknowhow of Genealogiedomein voor Achterhoek en Liemers. Ook kun je op internet zoeken op ‘verpondingskohier’ en je zult heel wat treffers krijgen.