Leenregisters van leenheren inzien vanaf de 14e eeuw
Op Open Archieven is een bron geïndexeerd van het Leenregister van ‘s Hertogenbosch. Wat kun je hierin terugvinden?
Al in de vroege middeleeuwen ontstond er een systeem waarbij vorsten hun macht aan anderen konden delegeren en die mannen tegelijkertijd aan hun binden. Ze kregen landerijen in leen in ruil voor diensten. De opbrengst van de grond was hun levensonderhoud, maar als het nodig was moesten ze opdraven voor krijgsdienst. Ook waren er die als tegenprestatie bepaalde fiscale, administratieve en juridische diensten moesten verlenen. Deze werden de graven. Graaf is waarschijnlijk afgeleid van het Griekse grapheus voor ‘schrijver’. Het Latijnse comes betekent ‘begeleider’.
Die goederen waren ‘leengoederen’ (beneficium) in tegenstelling tot eigen goed (allodium). Het goed bleef eigendom van de leenheer en was enkel in leen bij de leenman. Als leenman kon je de grond verbouwen of verpachten en in sommige gevallen in onderleen uitgeven. Aanvankelijk was de vorst de leenheer, maar gaandeweg worden graafschappen steeds meer een soort van staten. En zo worden de graven en in sommige gevallen de bisschop (b.v. Utrecht en Luik) de leenheer. Hun leenmannen waren hun vazallen.
Leenregisters of leenboeken en genealogie
De leenmannen waren mannen uit vooraanstaande kringen. Na de middeleeuwen zien we steeds vaker ook ‘gewone’ mannen die goederen in leen krijgen. Veelal ging het over van vader op zoon. Het was alleen geen erfelijk bezit. Iedere volgende leenman moest een eed afleggen ten overstaan van de leenheer. De diensten verdwenen langzaam en in de praktijk werd het verschil met eigendom steeds kleiner.
Omdat de leenheren grootgrondbezitters waren moest worden bijgehouden wie wanneer welke landerijen in leen kregen. Oftewel wanneer men de eed afgelegd had. Dit stond in zogenaamde leenboeken of leenregisters. Niet te verwarren met ‘registers op lenen’. Die laatste zijn meer hedendaagse registers op de oude leenboeken.
Geordend op leengoed
De oude leenboeken zijn doorgaans geordend op leengoed. Per leengoed wordt dan genoteerd wanneer er een nieuwe leenman kwam. Was er onvoldoende ruimte dan begon men een nieuw leenboek. Doorgaans is er geen index. Als er dan een register op de leenboeken gemaakt is, is dat een handig hulpmiddel. In die registers staat echter niet alle informatie.
‘Als je de waarde van geld wilt weten, probeer dan maar eens wat te lenen.‘
Zo vond ik bijvoorbeeld in het register op de leenboeken van Huis Bergh dat Arndt Brants het goed Bredeler in leen kreeg. In de originele inschrijving stond dat hij het deelde met Gerrit en Cornelis de Laar. Dat was een belangrijke aanwijzing dat de laatste twee zwagers zijn van Arndt.
De leenboeken of leenregisters kunnen belangrijke genealogische informatie bevatten. Er staat namelijk doorgaans bij hoe ze het in leen verkregen hebben. Bijvoorbeeld ‘na overlijden van zijn vader’ of ‘na zijn broer’. Vrouwen konden ook goederen in leen krijgen, maar konden geen eed afleggen. Ze hadden dan een man nodig die als ‘hulder’ de eed aflegde. Dat kon bijvoorbeeld haar man of een zoon zijn.
Het leven van je voorouders reconstrueren
Leenregisters zijn aldus een fantastische bron om het leven van je voorouders te reconstrueren. In de registers werden vaak notities gemaakt van een familierelatie. Je kunt er uit opmaken waar en welk bezit ze in leen hadden. Of ze ook op het leengoed woonden staat er niet bij, maar als ze ‘eenvoudige’ landbouwers waren is dat wel vaak het geval. Het geeft dus ook aanwijzingen voor waar ze woonden en werkten. Dit zijn natuurlijk prachtige aanwijzingen om onderzoek te doen dat verder gaat dan de DTB boeken.
Welke informatie staat er in de leenregisters?
- Data en namen van de leenmannen
- Goederen die men in leen kreeg
- Op grond waarvan men het in leen kreeg (b.v. na overlijden van een voorganger of in opdracht ervan)
Het lezen van de originele documenten vergt wel wat ervaring; de handschriften uit die periode zijn lastig te lezen. Je kunt hiervoor een cursus paleografie doen, of om hulp vragen op het Stamboomforum bij Leeshulp of bij watstaatdaer.nl.
Verder lezen
Bronnen voor online onderzoek naar leenregisters
Open Archieven Zeeland Gelderland Leenregisters Gelderland Leenkamers Urecht België en Brabant Nationaal Archief Overzicht leenkamers
Hulp nodig?
Lukt het niet? Vraag dan hulp aan de Yory Stamboom Helpdesk.
Lees ook
Leenregisters van leenheren inzien vanaf de 14e eeuw
