Een pleidooi voor onderzoek naar je voormoeder

Een pleidooi voor onderzoek naar je voormoeder

Sinds 2020 staat het woord voormoeder in de Van Dale. En terecht. Want waarom zou je wel woorden voor voorouder en voorvader hebben, maar niet voor voormoeder? 

Wij raden mensen sowieso aan om niet alleen bij de familienaam (van vader of moeder) te blijven, maar kwartieren in de volle breedte te onderzoeken. Zoek je alleen de stamboom van je familienaam uit, dan verdubbelt iedere generatie het aantal voorouders van wie je het verhaal niet kent. Tien generaties voor je zijn dat al 2046 generatiegenoten. Hoeveel interessante mensen heb je dan gemist?

Met dit pleidooi willen we echter nog net iets verder gaan.

Doe ook onderzoek naar je voormoederlijke stam – de matrilineaire lijn. En vertel bij de andere voormoeders eens het familieverhaal vanuit haar perspectief. Meer aandacht voor je voormoeders doet niet alleen recht aan het historische aandeel van vrouwen, het is ook een enorme verrijking van je familiegeschiedenis.

Wij, de schrijvers van dit stuk, hebben beide al vanaf onze jeugd een sterke band met onze moeder en haar familie. Dat we ook onderzoek naar onze voormoeders zijn gaan doen is dus niet zo vreemd. 

Robert

Ik begon toen ik 15 was met wat de broer van mijn moeder al had uitgezocht over hun voorouders.

Ik had er al snel lol in om juist ook vrouwelijke lijnen uit te zoeken. Op zoek naar mijn voormoeders via mijn moeder, mijn vaders moeder en de overige overgrootmoeders. Met de vrouwelijke stam via mijn moeder ben ik meerdere keren op lastige puzzels gestoten. De vrouwelijke lijn via mijn vader bracht me naar herenboeren (damesboerinnen?) in de omgeving waar ik als tiener opgroeide.

Ik hoorde de verhalen van mijn moeder en mijn oma over hun oma’s. Ik vond ongehuwde voormoeders, en voormoeders die veel bezit hadden. Voormoeders met heel veel kinderen of die al bij de geboorte van hun eerste kindje het leven lieten. En verder terug in de tijd bleken de namen van moeders geregeld nergens te vinden te zijn.

Indische voormoeders

Het belang van onderzoek naar voormoeders werd me nog duidelijker toen ik om hulp gevraagd werd bij een onderzoek naar een Indische voormoeder. Dat ze bestaan heeft en uit welk dorp ze kwam was te herleiden, maar haar naam wordt nergens genoemd. We reageren vaak verheugd bij de ontdekking dat er sprake is van een exotische voormoeder. Als we vervolgens het verhaal erachter gaan begrijpen, blijkt het doorgaans toch ook iets pijnlijks te hebben. Waarom is het verzwegen? Wat was haar plek in de familie? Waarom kennen we haar naam niet?

Suze Zijlstra besteedt in haar boek De voormoeders ook aandacht aan de onbekende inlandse voormoeders en hun lot in het huishouden van blanke meesters.

Lisette

Ook ik begon mijn genealogisch onderzoek met mijn achternaam: de naam van mijn vader. Maar op een zeker moment verschoof mijn interesse van mijn vaderlijn naar mijn moederlijn. Eigenlijk heel vanzelfsprekend; ik kom uit een familie met veel vrouwen. Ik heb alleen een zus, mijn moeder en oma hebben en hadden er ieder drie. Er waren geen broers.

En hoe ouder ik werd, des te meer besefte ik hoeveel ik onbewust van mijn vrouwelijke verwanten heb overgenomen. In mijn gedrag, opvattingen, uitdrukkingen en humor. Zelfs nu mijn oma al twintig jaar dood is, is zij nog regelmatig in mijn gedachten (ik hoor haar lach) en is ze ook net zo vaak nog bron van gesprek. En ook over haar moeder hoor ik van mijn moeder nog regelmatig verhalen. Dat ze zo lief was en zo zorgzaam. 

Op een zeker moment  besefte ik dat mijn oma en haar moeder hun waarheden en waarden ook weer van hun oma en moeder gekregen hadden. En die weer van de vrouwen daarvoor. Zo raakte ik geïnteresseerd in mijn voormoederlijn.

Dankbaar

Inmiddels kan ik mijn voormoeders tot 1712 opnoemen en over elk van die vrouwen een verhaal vertellen. Al weet ik weinig van ze, ik ‘ken’ hen nu. Wat dat met me doet, is het besef dat ik op hun schouders sta, als het ware. Dat ik leef en de dingen kan doen die ik doe, heb ik aan hen te danken. Aan hun bestaan, aan hun opvoeding, aan hun karakters en aan hun levens die ze leefden.

En toen ik eenmaal de moederlijn redelijk in beeld had, gaf ik als vanzelf ook de andere vrouwen in mijn stamboom meer aandacht. Allemaal moeders die ik nooit echt zal leren kennen, maar van wie ik iets in mij draag.

Al blijven de meeste zaken uit het verleden daar waar zij horen, in het verleden dus, toch geeft het kennen van mijn voormoeders – en voorvaders ook – diepgang aan mijn leven. Al krijgen ze vaak geen gezicht, dan in ieder geval wel een naam.

Mannenwereld 

Als we iemand met dezelfde naam tegenkomen vragen we ons al snel af of het familie is. Terwijl we veel meer verwanten hebben met een andere familienaam.

Familie met dezelfde naam zoeken is wel makkelijker, omdat de naam steeds hetzelfde blijft. Wordt er geen familienaam genoemd, dan meestal wel een patroniem. Een matroniem of metroniem is zeldzaam. Dat heeft ook te maken met het feit dat de man al eeuwenlang belangrijker wordt geacht dan de vrouw. De belangrijkste rechten en bezittingen gaan over van vader op zoon – de volgende stamhouder. En tot 1956 waren vrouwen ‘handelingsonbekwaam’.

Het perspectief op de geschiedenis is dan ook die van rijke(re), witte mannen. Zij hadden de macht, zij voerden de oorlogen. En zij waren de priesters en de bisschoppen. Vrouwen, ook zij die een belangrijke rol gespeeld hebben, blijven vaker onbenoemd. Gelukkig is hier inmiddels meer aandacht voor. Een mooi project, dat helaas nu niet verder uitgebreid wordt, is het digitale vrouwenlexicon. 

Dat vrouwen desondanks toch ook wat konden bereiken of betekenen blijkt ook wel uit het boek In haar voetsporen. Daarin kom je heel wat inspirerende voorbeelden tegen.  

Genetisch voormoederonderzoek

Wat betreft genetisch onderzoek is er meer bekend over het Y-chromosoom dan de vrouwelijke tegenhanger – het mitochondriale DNA. Zoals het Y-chromosoom alleen door de vader wordt doorgegeven, wordt het mitochondriaal DNA alleen door de moeder doorgegeven. Zowel aan dochters als zonen. De zonen geven het niet meer door.

Los van kleine mutaties blijft het mitochondriaal DNA door de eeuwen en vele generaties heen gelijk. Zo kun je een gemeenschappelijke voormoeder eeuwen geleden aantonen. Mits het een volledig vrouwelijke afstamming betreft. Dit DNA is bijvoorbeeld gebruikt om vast te stellen dat menselijke overblijfselen onder een parkeerterrein in Leicester (Engeland) inderdaad van de in 1485 overleden koning Richard III waren. 

Mamamito

Prof. dr. Maarten Larmuseau, geneticus en genealoog, is gezicht en initiatiefnemer van het genealogisch voormoederonderzoek Mamamito. In dit onderzoek wordt genealogisch onderzoek verbonden met onderzoek naar het mitochondriaal DNA. Deelnemers werd gevraagd om DNA af te staan en genealogisch onderzoek te doen naar hun voormoeders in vrouwelijke lijn.Vervolgens werd gekeken naar de koppeling tussen vrouwelijke stamreeksen op basis van genetische overeenkomsten. 

Eén van de redenen voor het onderzoek van Mamamito is om met genealogische data de betrouwbaarheid van mitochondriaal DNA te onderbouwen. Anderzijds laat het ook wat zien over de betrouwbaarheid van genealogisch onderzoek in het algemeen. Een eerste presentatie van de resultaten vond online plaats en kun je op youtube terugkijken.

Biologisch

Bij geboortes is het vanzelfsprekend altijd duidelijk wie de moeder is. De vader is ook bijna altijd de vader, maar helemaal zeker is dat uiteraard niet. Uit onderzoek van Larmuseau blijkt dat in rurale gebieden nauwelijks koekoeksjongen voorkomen en in steden, afhankelijk van de sociale laag, het op kan lopen tot iets meer dan 5%.  Het is evolutionair dan ook niet zo heel vreemd dat kinderen bij geboorte verhoudingsgewijs vaker op de vader lijken dan de moeder. Zo ziet de vader dat het kind daadwerkelijk van hem is. 

De relatie tussen moeder en kind is heel fysiek. Er zijn een eicel en een zaadcel nodig, maar het is toch echt het lichaam van de vrouw waar het nieuwe leven in groeit. Leuk die familienaam. Maar over honderd jaar blijkt de naam misschien wel een steeds kleinere rol te spelen in de genealogie, aangezien steeds meer vrouwen hun eigen naam houden en er voor een baby wellicht minder vaak voor de naam van de vader gekozen wordt. 

Al onze voormoeders hebben gemeen dat ze moeder waren. Maar ook andere vrouwen die wellicht geen kinderen hebben gekregen kunnen een rol hebben gespeeld. Als lieve tante, buurvrouw, juf of vroedvrouw bijvoorbeeld. Zoals de ongehuwde winkelierster Elisabeth Rijnberg die haar zus Johanna met kinderen in huis nam na het overlijden van de man van Johanna. 

 Hobbels in het onderzoek

De drie belangrijkste hobbels in het onderzoek naar voormoeders zijn:

Iedere generatie een andere familienaam

Bij het opstellen van een stamreeks van een familienaam kun je iedereen met dezelfde naam zoeken en die vervolgens aan elkaar puzzelen. Dat werkt zo niet bij voormoeders. Je kunt enkel generatie voor generatie terug gaan. En wil je een afstammingsreeks van je stammoeder maken, dan moet je ook bij iedere dochter apart op zoek naar haar huwelijk en kinderen. Wel bieden de vernoemingsgewoonten houvast.

Vrouwen worden minder vaak genoemd

Dat speelt uiteraard niet in de burgerlijke stand en de meeste DTB registers noemen de naam van de moeder ook wel. Er zijn echter genoeg doopboeken waar van de moeder alleen de voornaam, of zelfs geen naam genoemd wordt. In oud-rechtelijke archieven wordt ook lang niet altijd de vrouw genoemd.

Vrouwen zijn mobieler

Mannen bleven verhoudingsgewijs veel vaker in de buurt van hun ouders wonen dan vrouwen. Vind je een inschrijving in een trouwboek zonder dat er een plaats van herkomst bij staat? Dan kan het daardoor een hele zoektocht worden om uit te vinden in welk dorp de bruid geboren is. De grootste afstand die ik, Robert, tegengekomen ben is van Gullegem bij Kortrijk naar Beesd in de Betuwe (230 km). En Lisette van Friesland naar Amsterdam (147 km). Open Archieven, of Wiewaswie, kan hier bijvoorbeeld uitkomst bieden, omdat je op beide websites landelijk kan zoeken.

Een completer perspectief

Aandacht voor de voormoeder levert een diverser beeld op van je familiegeschiedenis. En het geeft vrouwen de plek in het verleden die ze verdienen. Ook onder je voorouders. Zeker wat betreft de recentere voorouders kan het je inzicht bieden in de oorsprong van jouw waarden en gewoontes. En het plaatst je eigen leven in perspectief.

Kortom: wij pleiten voor meer aandacht voor de voormoeder en haar verhaal. Zowel in de vrouwelijke stam, als voor alle andere voormoeders. 

Wie is de volgende vrouw in jouw voormoederonderzoek?

Meer lezen

Boeken

Hulp nodig?

Lukt het niet? Vraag dan hulp aan de Yory Stamboom Helpdesk.

Lees ook