Belgische boefjes en criminelen in de gevangenis
Mogelijk zaten er tussen jouw Belgische voorouders boefjes die op het criminele pad terecht zijn gekomen?
Wellicht vond je in het bevolkingsregister een aantekening van verblijf in een gevangenis of las je in een oude krant over een rechtszaak die tegen jouw voorouder diende, omdat hij of zij een overtreding of misdrijf had begaan.
Omdat het zoeken in de Belgische gevangenisarchieven niet zo duidelijk is, zetten wij in dit artikel voor je uiteen hoe je zelf op zoek kan gaan naar jouw voorouders in de Belgische gevangenisarchieven.
Ontwikkeling van het gevangeniswezen
Daar het belangrijk is voor een goed begrip van het gevangeniswezen, neem ik je eerst mee in een korte geschiedenis van het Belgische gevangeniswezen. Deze geschiedenis begint met het Ancien Régime. Tot het einde van de achttiende eeuw was de vrijheidsberoving (opsluiting in de gevangenis) een straf die maar weinig werd opgelegd. Het overgrote deel van de straffen die werden opgelegd, betrof lijfstraffen. Deze soms wrede straffen varieerden in ernst van zweepslagen tot de pijnbank en de galg.
Toen de Oostenrijkse Nederlanden en het Prinsbisdom Luik, bij benadering het huidige Belgische grondgebied, in 1795 bij de Eerste Franse Republiek werden ingelijfd, werd daar ook de ‘Code des délits et des peines’ van kracht. Deze wet, de voorloper van de Code Pénal van 1810, verving de oude lijfstraffen door de vrijheidsberoving. De vrijheidsberoving kende een aantal gradaties, waaronder dwangarbeid, tuchthuis en hechtenis. Ook kon in de minder ernstige zaken een geldboete worden opgelegd.
Stelselhervorming
Vanaf 1815 ging het huidige Belgische grondgebied tot het Koninkrijk der Nederlanden behoren. Hoewel op 4 november 1821 door koning Willem I een Koninklijk Besluit werd uitgevaardigd, om het gevangeniswezen te hervormen en categorieën gedetineerden aan te wijzen, veranderde dit in de praktijk echter weinig. Pas vanaf 1830, toen het zuidelijke deel van het koninkrijk zich afscheidde en het Koninkrijk België ging vormen, zou er drastisch wat wijzigen.
Geïnspireerd door het “Pennsylvanian System” voerde Edouard Ducpétiaux, inspecteur-generaal van de Belgische gevangenissen, het systeem van cellulaire opsluiting in. Dit bekende dat, in tegenstelling tot wat in andere Europese landen gebruikelijk was, gevangenen de volledige dag in afzondering van anderen waren opgesloten in hun cel. Met deze regimewijziging ging ook een verandering in de architectuur van gevangenissen gepaard. Nu werden de stervormige gevangenissen geïntroduceerd.
Soorten gevangenissen vanaf 1830
Daar er achter iedere cellulaire opsluiting ook een andere doelstelling schuilt, afhankelijk van het soort overtreding of misdrijf dat is begaan, kunnen niet alle beklaagden, beschuldigden en veroordeelden zomaar bij elkaar (in één cel of in dezelfde gevangenis) worden opgesloten. Hieronder volgt een kort overzicht van de indeling in soorten gevangenissen die in België vanaf 1830 gangbaar was.
- Arresthuis (maison d’arrêt): verdachten, beklaagden en gegijzelden wegens schulden
- Huis van bewaring (maison de dépôt): veroordeelden door de politierechter, passanten, vreemdelingen, bedelaars en landlopers
- Justitiehuis (maison de justice): beschuldigden (voorlopig gehechten) die voor het Hof van Assisen moeten verschijnen, veroordeelden door het Hof van Assisen in afwachting van hun overbrenging (met name naar een strafhuis)
- Strafhuis (maison de peine): alle andere veroordeelden
- Provoosthuis (maison prévotale): militaire beschuldigden en veroordeelden
Inschrijvingsregisters, -dagboeken en -rollen
Veruit de belangrijkste bron om mee te starten, zijn de inschrijvingregisters (registres d’écrou). Deze registers zijn soms ook te vinden onder de namen “rollen van het arresthuis / justitiehuis / huis van bewaring” of “dagboeken / indicateurs / aanwijzers van in- en uitgeschreven gedetineerden”. Heb je de gezochte gevangene niet in deze inschrijvingsregisters gevonden? Dan heeft het ook geen nut om nog naar de registers van morele verslaggeving en opsluitingsdossiers van deze gevangenis te zoeken.
De informatie die je in deze inschrijvingsregisters vind zijn o.a. algemene gegevens van de gevangene, zoals naam, voornaam, geboortedatum en -plaats, ouders, partner, beroep en religie. Ook vind in deze registers het signalement van de gevangene. Hoewel deze enigszins met een korreltje zout moet worden genomen, zij is niet in ieder register gelijk. Verder vind je nog de datum van aankomst in en vertrek uit de gevangenis en indien van toepassing overbrengingen naar andere gevangenissen.
‘Uit diep respect voor de democratie spreken we met elkaar af dat politici boeven zijn – tot het tegendeel is bewezen.‘
Toch wel de meest interessante informatie is te vinden in de kolom over de strafrechtelijke veroordeling. Hier vind je de datum van het gewezen vonnis en welke rechtbank dit vonnis heeft uitgesproken. Deze informatie vormt een nieuw aanknopingspunt voor je onderzoek.
Aan de hand daarvan kan je vervolgens weer op zoek gaan naar het strafrechtelijk vonnis waarin jouw voorouder veroordeeld werd. Houd er overigens rekening mee dat deze en andere typen registers en dossiers doorgaans in het Frans zijn opgesteld.
Registers van morele verslaggeving
Een andere interessante bron zijn de zogeheten registers van morele verslaggeving (registres de comptabilité morale). Deze registers werden sinds ongeveer halverwege negentiende eeuw bijgehouden voor zij die tot meer dan drie maanden gevangenisstraf werden veroordeeld.
Afgezien van meer algemene gegevens, vind je in deze registers ook interessante sociaal-economische informatie. Te denken valt aan bestaansmiddelen, gesproken talen en opleidingsniveau, hoe iemand in de gemeenschap bekendstond, gevallen van dronkenschap, ongehuwd samenwonen, buitenechtelijke kinderen, etc.
Ook vind je in deze registers aanvullende informatie over de strafrechtelijke achtergrond van de gevangene. Onder andere zijn opgenomen eerdere veroordelingen, de datum en aard van deze eerdere veroordelingen, de aard en de duur van de opgelegde straf en de gevangenis waar de persoon op grond van deze eerdere veroordeling is opgesloten geweest, indien het om een gevangenisstraf gaat.
Opsluitingsdossiers
Ook zeker interessant zijn de opsluitingsdossiers (dossiers d’écrou), die sinds het einde van de negentiende eeuw werden bijgehouden. Het gaat hier daadwerkelijk om dossiers die allerlei stukken omvatten. Op de omslag van het dossier vind je algemene gegevens van de gevangene en gegevens over diens veroordeling en opsluiting. In het dossier zelf vind je meestal een extract van het uitgesproken vonnis.
Naast het vonnis vind je er meestal ook een begeleidend schrijven van de Procureur des Konings of een akte van inbeschuldigingstelling. Verder is vaak ook een zedelijk dossier bijgevoegd, vergelijkbaar met de informatie uit de registers van morele verslaggeving. Ook kunnen genadebrieven, tuchtbriefjes over overtredingen van het gevangenisreglement en op grond daarvan genomen maatregelen of verzoekbriefjes gevonden worden, evenals correspondentie van de gevangene met familie.
Hoe vind ik een gevangene?
Diverse bronnen kunnen een aanleiding vormen om in de Belgische gevangenisarchieven op zoek te gaan naar een voorouder. Zo kan men denken aan een:
- overlijdensakte, indien iemand in de gevangenis overleed,
- krantenartikel over een strafrechtelijke veroordeling,
- aantekening in het militair stamboek van een voorouder,
- pagina uit het strafregister van het gemeentebestuur, of
- vermelding in het bevolkingsregister dat een voorouder in de gevangenis verbleef
Heb je echter geen aanknopingspunt op basis waarvan je de gevangenisarchieven in kan duiken? Dan kan je altijd nog de inschrijvingsregisters en / of de alfabetische klappers doornemen van gevangenissen in het gerechtelijk arrondissement waar jouw voorouders woonden. Geeft de gevonden bron niet meer informatie over in welke gevangenis jouw voorouder verbleef en heeft het zoeken doorheen indexen niets opgeleverd, onthoud dan dat sinds circa 1860-1870 een onderscheid werd gemaakt:
- Veroordeelden tot criminele of lange correctionele gevangenisstraf -> centrale gevangenis (Gent en Leuven)
- Andere veroordeelden, verdachten, beschuldigden en beklaagden -> hulpgevangenis (in de hoofdplaats van elk gerechtelijk arrondissement)
Bronnen voor onderzoek
Inschrijvingsregisters Leuven-Centraal Inschrijvingsregisters justitiehuis Tongeren Inschrijvingsregisters Vilvoorde Inschrijvingsregisters Neufchâteau Morele verslaggeving Veurne Morele verslaggeving Brugge Morele verslaggeving Oudenaarde Morele verslaggeving Hasselt Morele verslaggeving Leuven-Centraal Morele verslaggeving Mechelen Morele verslaggeving Turnhout Morele verslaggeving Tongeren Opsluitingsdossiers Leuven-Centraal Outlaws BE
Meer lezen of zien?
- De reconstructie van een crimineel verleden. Hoe ga ik op zoek in de archieven van het gerecht en het gevangeniswezen?, Histories vzw
- De inschrijvingsrollen en opsluitingsdossiers van de gevangenis Leuven-Centraal (1911-1921), Familiekunde Vlaanderen regio Leuven
- Van gevangenisstraf naar vrijheidsstraf: 200 jaar Belgisch gevangeniswezen, KU Leuven
- Penitentiair erfgoed. De cellen-gevangenissen van Sint-Gillis en Vorst, Erfgoed Brussel
- De opsluiting van collaborateurs als proeftuin voor penitentiaire vernieuwing. Het Belgische en Nederlandse gevangeniswezen tussen 1946 en 1950, Journal Belgian History
- De wanhoop van de archivaris: het archief van de Brusselse gevangenissen, VVBAD
- Outsiders and the Law. Uncovering Criminal Justice Trajectories in Nineteenth-Century Belgium (1855-1924), Rijksarchief in België