Doodsoorzaken van de familie Arts door de eeuwen heen

Jan Arts

ziektes en oorlogsgeweld

DONEER AAN YORY

Houd de site online!

verhaal

Doodsoorzaken van de familie Arts door de eeuwen heen

Tijdens het stamboomonderzoek naar mijn familie ben ik een grote verscheidenheid aan doodsoorzaken tegengekomen. Het is niet altijd even gemakkelijk om de doodsoorzaak te achterhalen. Zeker vóór 1850 is het vaak slechts raden hiernaar. Na deze tijd komen er wel verschillende bronnen waarin doodsoorzaken zijn terug te vinden, maar deze zijn lang niet altijd goed bewaard en dan nog is het vaak goed zoeken en/of geluk hebben. In dit artikel geef ik wat inzicht in de verschillende doodsoorzaken die ik in mijn familie heb gevonden.

Vergeten ziektes

Tot rond 1900 overlijden de meeste mensen aan honger en/of een infectieziekte. Velen sterven aan een gewone longontsteking. Of aan allerlei infectieziektes die we nu vrijwel niet meer tegenkomen in Nederland, zoals dysenterie en tuberculose. In combinatie met de vaak slechte gezondheidszorg, leefomstandigheden en armoede leidde dit regelmatig tot de dood. Tot de 17^e eeuw kwam de pest nog regelmatig voor in Nederland. In de 18^e eeuw was het vooral dysenterie dat voor slachtoffers zorgde. In de 19^e eeuw waren er met name cholera en tyfus epidemieën, vooral in de grote steden.

De eerste Artsen waarvan ik vrij zeker ben van hun doodsoorzaak, zijn de broers Petrus Arts (1677-1702) en Joannes Arts (1687-1702) uit Beugen. De broers overlijden op jongvolwassen leeftijd elf dagen na elkaar in september 1702. Na onderzoek ben ik erachter gekomen dat ze hoogstwaarschijnlijk zijn overleden aan dysenterie veroorzaakt door een langstrekkend leger. Meer over mijn onderzoek hiernaar kan je vinden in mijn artikel ‘Malbroek en de dodelijke dysenterie langs de Maas’ op deze website.

Heel soms vind je een aantekening in een Doop-, Trouw- en Begraafboek van de kerk met de doodsoorzaak. Bij de overlijdensinschrijving van Cornelius Artz (1749-1783) uit Beugen staat de toevoeging dysent: Ook hij was dus overleden aan dysenterie.

Hoge kindersterfte

Tot in het begin van de 20^e eeuw kom je veel overlijdens van baby’s, kinderen en jongvolwassenen tegen. De zuigelingensterfte (het aantal kinderen dat overlijdt in zijn eerste levensjaar) was tot 1850 zeer hoog; in Brabant was dit al gauw 300 per 1.000 geborenen. Dit betekent dat bijna één op de drie kinderen niet ouder dan één jaar werd! Rond 1950 was dit nog zo’n 40-50 en nu is dit getal nog maar 3½ per 1.000 geborenen.

De hoge kindersterfte is goed zichtbaar bij de kinderen van Aart Jaspers Arts (1684-1748) in Beugen (zie afbeelding onder). Maar liefst tien van zijn veertien kinderen overlijden tussen 1720 en 1745 als kind. Als je het doopboek van Beugen in deze periode bekijkt, dan krijg je een goed beeld bij het fenomeen hoge kindersterfte. Op één pagina staan 20 geboortes van augustus 1740 tot mei 1741. Bij 15 kinderen (75%) staat vooraan een X (en overleden dus jong). De meeste overlijden binnen enkele dagen/maanden, een enkeling wordt een paar jaar oud.

Overleden in kraambed en doodgeboren kindjes

Regelmatig overlijdt ook de moeder in haar kraambed. Deze informatie kan je goed terugvinden in de overlijdensinschrijvingen van de burgerlijke stand. Er staat namelijk vrijwel altijd het tijdstip van overlijden bij. Zo was daar bijvoorbeeld Anna Maria Arts (1798-1833) uit Sint Anthonis. Zij overlijdt op 2 december 1833 in haar kraambed ‘te zes ure des avonds’ precies elf uur nadat ze een doodgeboren kind heeft gekregen ‘te zeven ure des morgens’.

Doodgeboren kindjes kwamen sowieso regelmatig voor. Maar drie keer achter elkaar was toch ook toen wel bijzonder. Arnoldus Arts (1825-1873) uit Cuijk trouwt in mei 1857 met Helena Hendriks en ze gaan in Arcen wonen. In mei 1858 krijgt Helena een doodgeboren kindje en in juli 1859 krijgt ze wederom een doodgeboren kindje. Tenslotte krijgt ze op 12 september 1860 haar derde doodgeboren kindje en overlijdt ze zelf één dag later.

Of de kindjes werden niet doodgeboren maar slechts enkele uren oud. Arnoldus Arts (1793-1870) en Maria Wolters uit Sint Anthonis krijgen in 1820 de tweeling Johanna en Wilhelmina Arts. De zusjes overlijden ‘Drie Uuren’ en ‘Vier Uuren’ na hun geboorte. De overlijdensakte is overigens ondertekend door hun opa Hendrik Arts (1757-1840) die op dat moment burgemeester van Sint Anthonis was. Zie ook mijn verhaal ‘Zes burgemeester in vier generaties Arts’ op deze website.

Ook al overleden kinderen vaak op jonge leeftijd, het verdriet zal er niet minder om geweest zijn. Hier het bidprentje van Wilhelmina Arts (1912-1916) die op 3-jarige leeftijd in Merselo stierf. Met daarop een aangrijpend gedicht dat begint met: “Vader, Moeder, wilt niet treuren. Als ik u zoo vroeg verliet, Maar uw oog ten hemel beuren, Waar gij thans uw Mina ziet !”

Armoede en ziekte

Dat armoede vaak gepaard ging met ziekte en een grotere kans om jong te overlijden blijkt het wel uit het gezin van Peter Arts (1786-1848) en Henrica Oomens. Peter groeit als enig kind met zijn weduwe-moeder in armoede op in Grave, trouwt met Henrica in Driel en ze krijgen elf kinderen in vier verschillende dorpen. Rond 1823 vertrekt het gezin naar het centrum van Den Bosch waar ze een arm bestaan leiden.

Drie kinderen overlijden al in hun eerste levensjaar en zes kinderen overlijden voor hun 36^e tussen 1845 en 1861. Eén daarvan is Rosalina Arts (1827-1861): zij overlijdt op haar 34^ste en heeft voor die tijd ook al haar eigen vier kinderen in hun eerste jaar verloren. Haar man blijft alleen achter. Dochter Antonia Arts (1809-1845) krijgt zes kinderen, maar vier daarvan halen ook hun eerste verjaardag niet. Antonia overlijdt op haar 35^e en ook haar man overlijdt relatief jong. Ze laten in 1853 twee tienerwezen achter.

Zoon Johannes Arts (1811-1848) is stoffenverver en trouwt in 1846 met de Bossche marktverkoopster Johanna. Johannes overlijdt nog geen twee jaar na hun huwelijk. Hun enige dochter overlijdt een jaar na hem. Moeder Johanna blijft alleen over en overlijdt in 1864 op 39-jarige leeftijd. Dochter Pieternella Arts (1816-1898) is eerst arbeidster en later vroedvrouw in Den Bosch. Haar eerste kind wordt doodgeboren en haar tweede kind overlijdt als ze 18 jaar is. Alleen haar jongste kind wordt volwassen en trouwt later. Pieternella zelf wordt 83 jaar oud.

Cholera uitbraken

Ik weet niet waar de Bossche (klein)kinderen van Peter en Henrica aan zijn overleden maar tussen 1835 en 1865 waren er in Den Bosch meerdere cholera uitbraken. De belangrijkste symptomen van cholera zijn diarree en uitdroging. Vooral door de snelle uitdroging (en zonder een juiste behandeling) was cholera vaak dodelijk voor baby’s en jonge kinderen. Cholera wordt veroorzaakt door een bacterie en vaak verspreid door besmet drinkwater. In de 19^e eeuw gebruiken vele Bosschenaren het water van de rivier de Dieze, die dwars door de stad loopt, als drinkwater. Het water van de rivier dient tevens als riool en als reinigingsmiddel om de straten minder smerig te krijgen.

Wellicht om de ellende in Den Bosch te ontvluchten, vertrekken de twee zoons Franciscus Arts (1820-1896) en Godefridus Arts (1824-1856) rond 1850 naar het centrum van Amsterdam. Zie ook mijn artikel ‘De familie Arts en hun geschiedenis in Amsterdam’ op deze website. Maar ook hier in Amsterdam worden de Artsen niet oud. Franciscus en zijn vrouw Geertrui krijgen acht kinderen waarvan er vier niet ouder dan een jaar worden. Eén van zijn kinderen overlijdt aan pneumonia duplex (dubbele longontsteking) en Franciscus zelf overlijdt aan marasmus senilis (ondervoeding). Ook twee van de vier kinderen van Godefridus en zijn vrouw Catharina overlijden in hun eerste jaar (waarvan eentje aan stuipen). Godefridus overlijdt als hij 32 jaar oud is en zijn vrouw Catharina overlijdt, net als zijn broer, aan ondervoeding.

Concluderend worden er dus maar twee van de elf kinderen van Peter en Henrica ouder dan 36 jaar. En van hun zesentwintig kleinkinderen worden er slechts acht ouder dan 24 jaar!

Tuberculose rond 1900

Rond 1900 is tuberculose de belangrijkste doodsoorzaak in Nederland. Nederland heeft op dat moment ongeveer 5 miljoen inwoners en jaarlijks sterven er ongeveer 10.000 mensen aan deze ziekte. Tuberculose noemde men vroeger ook wel de tering of pleuris. Tering komt van verteren, omdat een patiënt vermagert en langzaam wegteert. Pleuris komt van pleura ofwel het long/borstvlies. De tuberculose bacterie zorgt voor ontstekingen in het lichaam. Dit gebeurt vaak in de longen (longtuberculose of tuberculosis pulmonum) maar dit kan bijvoorbeeld ook in de maag en darmen gebeuren (tuberculosis intestinorum). Er was lang geen medicijn en de behandeling werd vooral gezocht in rust, goede voeding en gezonde lucht. Pas rond de Tweede Wereldoorlog kwam er met de komst van antibiotica een echt medicijn.

Helena Arts (1849-1919) en haar gezin wordt hard door de tuberculose geraakt. Helena wordt geboren in Reek en trouwt met een herbergier uit Veghel. Ze krijgen samen negen kinderen. Zes van hun kinderen worden nog geen vier jaar oud. Dochter Huberta overlijdt op haar 34^e in 1918 aan tuberculosis intestinorum en zoon Antonius (43) overlijdt in 1926 aan tuberculosis pulmonum. Vader Hendricus overlijdt aan apoplexia (beroerte) in 1916. Helena zelf overlijdt in 1919 ook aan tuberculosis pulmonum (zie haar overlijdensbriefje). Na 1926 leeft alleen nog de 38-jarige zoon Johannes uit een gezin van maar liefst elf personen.

De doodsoorzaken van Helena, Huberta en Hendricus heb ik gevonden in de zogeheten doodsbriefjes. In Veghel zijn deze bewaard voor de periode van 1897-1936. Sinds 1865 moet een arts bij iemands overlijden een verklaring opmaken. Dit zogeheten doodsbriefje bevat ook de doodsoorzaak. Zeker de briefjes tot rond 1925 bevatten vaak interessante gegevens; later staat er vaak alleen nog of het een natuurlijke dood is of niet. Je moet wel geluk hebben om een doodsbriefje te vinden; de meeste zijn in de loop van de tijd vernietigd want er was geen bewaarplicht.

Gesneuveld door oorlogsgeweld

Verschillende Artsen emigreren tussen 1850 en 1900 naar Pruissen. In het begin van de 20^e eeuw wonen er dan inmiddels ook heel wat Ar(d)tsen van onze grote familie net over de grens in Duitsland. Ik heb in ieder geval drie Duitse familieleden gevonden die als militair gesneuveld zijn tijdens de Eerste Wereldoorlog en één tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Gerhard Arts (1890-1914) dient in het reserve infanterie regiment 220 en sneuvelt direct aan het begin van de Eerste Wereldoorlog op 5 december 1914. De broers Johann Ardts (1892-1918) en Arnold Ardts (1896-1917) sneuvelen ook allebei tijdens gevechten in de Eerste Wereldoorlog.

Gerhard Arts en Arnold Ardts sneuvelen beide tijdens de Eerste Wereldoorlog (nr 5 en 6)

Johann Josef Artz (1918-1940) is officier bij de infanterie in het Duitse leger tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij is onderdeel van de Duitse opmars door België richting Frankrijk. Bij de grensovergang in Beaumont krijgen ze tegenstand van het Franse leger. Johann sneuvelt hier op 21 mei 1940.

In Nederland heb ik in ieder geval drie oorlogs(burger)slachtoffers gevonden. Willem Ardts (1865-1944), gemeentesecretaris in Gennep, overlijdt in september 1944 aan de gevolgen van een verwonding door een granaatscherf van de geallieerden. Op Willem zijn bidprentje staat….’Als een dief in den nacht, zoo onverwacht daalde de oorlogsdood over dezen dienstknecht des Heeren’.

Verder komt Antoon Verweij, de man van Antonia Arts (1895-1950), om het leven tijdens het Amerikaanse bombardement op Nijmegen in februari 1944. En Jozef van Ballekom, zoon van Kee Arts (1892-1972), overlijdt in september 1944 in Best door oorlogsgeweld tijdens de Operatie Market Garden.

Ongelukken en overige doodsoorzaken

Ik ben verschillende verdrinkingen tegengekomen. Zo was daar Piet Arts (1935-1944) die als 11-jarig jongetje verdrinkt in een Amsterdamse gracht. Hij was ‘vanuit een roeiboot in het water van de Rapenburgergracht gevallen’ waarna ‘een politieboot met een sleepdreg het lijk heeft opgehaald’. Casper Ardts (1913-1930) verdrinkt op 16-jarige leeftijd in de rivier de Niers bij Beugen op 27 augustus 1930. Het was die dag ruim boven de 30 graden en hij zocht verkoeling maar zwemmen kon hij niet.

Willem Arts (1824-1883) is landbouwer in Oploo en overlijdt door een val: ‘Willem overlijdt op dinsdagavond 17 september 1883 nadat hij ’s middags van de steiger is gevallen bij de aanbouw van zijn huis’.

Overlijdensbriefje Arnoldus Arts (1900-1920)

Arnoldus Arts (1900-1920) uit Sint Anthonis overlijdt op 20-jarige leeftijd in het Canisius Ziekenhuis in Nijmegen. Bij nader onderzoek van kranten en het gerechtsverslag van de rechtbank in Den Bosch bleek hij te zijn ‘getroffen door een schot uit een geweer’ door iemand die ‘uiterst roekeloos en onvoorzichtig omging met een militair geweer geladen met scherpe patronen’. De ‘oorzaak des doods’ was een ‘schotwond door ruggenmerg’.

Ook heb ik meerdere Artsen gevonden die zijn overleden als gevolg van een verkeersongeluk. Theo Arts (1926-1945) overleed in het ziekenhuis van Veghel na een motorongeluk. Volgens zijn overlijdensbriefje is hij uiteindelijk overleden aan een ‘darmperforatie na motorongeluk’. Ook Robert Arts (1924-1948) uit Wisconsin (Amerika) overlijdt al op jonge leeftijd als gevolg van een motorongeluk. Hij laat zijn vrouw en drie jonge kinderen achter.

Daarnaast zijn er natuurlijk ook vele Artsen overleden aan zaken die we nu ook nog vaak tegenkomen: een beroerte of kanker. Godefrida Arts (1874-1943) wordt geboren in Volkel en overlijdt in Erp aan ‘Carcinoma ventriculi’, ofwel maagkanker. En Chris Ardts (1860-1935) uit Beugen overlijdt op 75-jarige leeftijd aan een ‘apoplexia cerebri’, ofwel een hersenbloeding.