Puzzelen met DTB-registers 1 – toenamen en patroniemen

Puzzelen met DTB-registers 1 – toenamen en patroniemen

geschreven door Lisette Geel en Robert Keurntjes

In je genealogisch onderzoek voor de invoering van de Burgerlijke Stand (BS) mag je gaan puzzelen met DTB-registers: doopboeken, trouwboeken, en begraafregisters. Doordat met ingang van 1796 (België, Zeeuws-Vlaanderen en delen van Limburg) en 1811 (overige delen van Nederland, m.u.v. Vlissingen in 1808) namen en registratie gestandaardiseerd zijn, is het zoeken in de akten van de BS redelijk goed te doen. In een huwelijksakte staan bijvoorbeeld ook al de namen van de ouders vermeld. Daardoor kun je al snel een overzicht van je voorouders opbouwen.

Zoeken voor 1796/1811

Voor de invoering van de BS krijg je te maken met een andere situatie. Informatie wordt schaarser, het handschrift lastiger en namen hebben geen eenduidige spelling. Dat vraagt dus ook om een andere aanpak. Bij het zoeken in de BS kun je je nog beperken tot persoonsgericht onderzoek. Voor het puzzelen met DTB-registers zul je je op hele gezinnen en zelfs families moeten richten om relaties voldoende te kunnen onderbouwen. Het zijn uitdagende en soms lastige puzzels.

Aan de hand van onze eigen ervaring met deze puzzels zullen we een reeks artikelen schrijven over:

Eerder schreef Yolanda al een artikel over DTB-registers, en Robert over hoe je DTB registers kunt vinden; de links vind je onderaan dit artikel.

In dit artikel beginnen we met algemene tips en hoe er met namen omgegaan werd ten tijde van de DTB-boeken.

Het ontstaan van de DTB-boeken

Overlijdens en begravingen worden om verschillende redenen al langer bijgehouden. De feestdagen van heiligen vinden allemaal plaats op de dag van hun overlijden. In memorieboeken werd in kloosters bijgehouden op welke dag iemand overleden was om op die dag ter nagedachtenis en voor het zieleheil van de overledene te bidden. Voor een begrafenis moest betaald worden, dus die werden om die reden geadministreerd. 

Op het concilie van Trente, tweede helft 16e eeuw, werd besloten dat ook dopen en huwelijken geregistreerd moesten worden. Daarbij werd er besloten dat iedereen met naam en toenaam geregistreerd moest worden. Alleen een voornaam volstond dus niet.

Zo werden de DTB-boeken een kerkelijk systeem van persoonsregistratie. Toen er onder het Franse regime een burgerlijke persoonsregistratie ingevoerd werd, werden die boeken door de overheid geconfisqueerd en ondergebracht in de zogenaamde retroacta burgerlijke stand.  

Alvorens we met het onderzoek beginnen eerst wat over namen.

Toenamen

We hebben het tegenwoordig over familienaam of achternaam, maar de term ‘toenaam’ past beter als we het over de tijd voor 1811 hebben. Dit omdat deze naam op verschillende manieren tot stand kwam en het niet altijd om een familienaam ging. Er waren wel families die al langer een (min of meer) vaste toenaam hadden, maar er waren ook mensen die dat niet hadden. Voor het puzzelen met DTB is het ‘patroniem’ (toenaam op basis van de voornaam van vader) het belangrijkste. Maar ook de ‘adresnaam’ vraagt om enige toelichting om sommige naamswijzigingen te kunnen begrijpen. 

Patroniemen

Een toenaam is er om duidelijk te maken over welke Jan je het hebt. En wat is er dan makkelijker om te zeggen van wie die Jan een zoon is? Jan, de zoon van Pieter, kun je dan Jan Pieterszoon noemen. Pieterszoon is dan het patroniem (vernoeming naar vader). Bij vrouwen zie je soms in een dergelijke situatie Pietersdochter of Pietersdr als toenaam. Steeds vaker wordt het in beide gevallen afgekort tot Pieters.

Er bestaan ook matroniemen of metroniemen die naar een moeder verwijzen, maar die zijn erg zeldzaam. 

Bij patroniemen is het handig om te weten wat de lokale gewoonte was. Soms zijn namen die als patroniem begonnen al lang versteend, en wordt de familie al meerdere generaties Willems of Arntz genoemd. In sommige streken worden patroniemen alleen gebruikt om een onderscheid te maken wanneer er meerdere personen met dezelfde naam zijn. Dan zijn er bijvoorbeeld een Hendrik de Laer en een Hendrik Cornelisz de Laer. Namen die overigens niet altijd consequent gebruikt hoeven te worden.

In streken waar patroniemen per generatie actief gebruikt worden, klopt het nagenoeg altijd – al zijn er soms afwijkingen. In Noord-Brabant is het in sommige streken ook niet ongebruikelijk om meerdere generaties te noemen. De dochter van Jan Klaassen kun je tegenkomen als Maria Jansen, als Maria Jan Klaassen of zelfs als Maria Jan Klaas Peters (als de vader van Klaas een Peter was).

Patroniem en familienaam

Waar patroniemen gebruikelijk zijn, kan het ook zijn dat mensen nog een andere toenaam hebben die niet genoteerd wordt door de pastoor, maar die je wel in andere archieven tegen kunt komen. Of je ziet dat ze in de loop van de 18e eeuw opeens wel genoemd worden. Wanneer je dan bijvoorbeeld bij neven ‘opeens’ dezelfde familienaam ziet verschijnen, mag je er wel vanuit gaan dat door eerdere generaties die toenaam ook al gebruikt is. Maar het kan ook dat neven verschillende toenamen gaan gebruiken. 

Het kan ook dat een familienaam bijvoorbeeld alleen bij het huwelijk genoteerd werd en bij de dopen van kinderen alleen een patroniem. Hou vooral in streken waar veel gebruikgemaakt wordt van patroniemen rekening met afwijkingen.

En een heel lastige: verschillende broers en zuster kom je met andere toenamen tegen in de registers. Een voorbeeld van het laatste: we kwamen een Adriaan Franken tegen die een zoon blijkt van Cornelius Janse van Erp. Bij zijn huwelijk en de dopen van de kinderen heet hij Adriaan Franken. Als getuige bij de kinderen van broers en zuster wordt hij Adriaan van Erp genoemd. Gelukkig wordt hij eenmaal vermeld als Adriaan Franken dictus (genoemd) van Erp. Maar je komt hier alleen maar achter door de hele familie uit te zoeken.

Adresnamen

Een ander verschijnsel dat puzzels op kan leveren zijn de adresnamen die we vooral in Noordoost-Nederland zien. Mensen voeren dan de naam van de hoeve waar ze wonen als toenaam – Liefting, Oostendorp, Klein Wassink, enzovoort. Je kunt bijvoorbeeld een huwelijk vinden van Teube Wassink met Trijntje Oostendorp die later kinderen krijgen als Teube Oostendorp en Trijntje. Als Teube na zijn huwelijk bij zijn schoonfamilie intrekt, woont hij op Oostendorp en wordt dat in het vervolg zijn toenaam. Vanaf circa 1700 blijft men steeds vaker de oude ‘adresnaam’ als ‘familienaam’ gebruiken, dus ook na verhuizing.

Toenaam van de moeder

Meestal staat de moeder genoemd met haar eigen familienaam, maar er zijn ook doopboeken waar de moeder alleen met voornaam genoemd wordt. Als ze ergens als doopgetuige optreedt – bijvoorbeeld als oma  – wordt een vrouw ook wel eens met de familienaam van haar man genoemd. En soms zelfs met een ‘patroniem’ die verwijst naar haar man. Sofia die met Derk getrouwd is kan als getuige aangeduid worden als Sofia Derksen.

Spelling van namen

Voor 1810 stond de spelling van namen nog niet vast. Het is niet zo dat de predikant of pastoor maar wat deed. Meestal zijn ze consequent in hoe ze namen spellen. Maar kom je in een andere plaats, of is er een nieuwe predikant, dan kan een naam opeens anders gespeld worden. Zo kan Koning bijvoorbeeld ook geschreven worden als Cooningh – en iedere denkbare variant daartussen. Of Van Megen als Van Meeghen, enzovoort.

Hoe pak je je onderzoek aan?

Bij de verschillende boeken zullen we tips geven over het onderzoek, maar hier alvast wat algemene tips & tricks:

Religie

Oud schrift

Noteer alles

Volgorde

Kortom, hou rekening met variërende spelling van namen, toenamen en patroniemen, noteer alle gegevens en zoek hele gezinnen of families bij elkaar. 

Bronnen voor onderzoek

De serie ‘Puzzelen met DTB registers’

Hulp nodig?

Lukt het niet? Vraag dan hulp aan de Yory Stamboom Helpdesk.

Lees ook