Ben jij ook nieuwsgierig naar de herkomst van je achternaam?
Iedereen heeft een achternaam, dat is al eeuwen zo. Vaak wordt gedacht dat men pas een achternaam koos in de tijd dat Napoleon ons land regeerde, maar dat is een misverstand.
Al sinds het Concilie van Trente (1545-1563) moesten burgers al een vaste naam aannemen. De oudst bekendste Germaanse namen in onze streken dateren zelfs van begin 11e eeuw. Vanaf 1794 was het in België verboden om een andere naam te hanteren dan op de geboorteakte stond vermeld.
Napoleon startte het Bevolkingsregister
Maar van Napoleon moesten alle burgers geregistreerd worden bij het bevolkingsregister (vanaf 1811). Mensen hadden toen al eeuwenlang een achternaam. Degene die dit toch niet hadden, of een nieuwe naam wilde, moesten dat nu vastleggen.
Dit maakt de kennis van de herkomst van een achternaam wel boeiend. Want kwam iemand met de achternaam Emmen ook daadwerkelijk daar vandaan, of is hij hernoemd naar een voorvader?
Namen konden voor de Frans Tijd eenvoudig aangenomen of veranderd worden. In die tijd werden voorouders vaak geëerd door van de voor- of achternaam een dubbele achternaam te maken, zoals Bosch Morison.
Na 1811 was hier een gerechtelijke procedure met koningsbesluit voor nodig. Sindsdien heeft iedereen dus een vaste ‘gefixeerde’ achternaam, behalve schrijffouten als ch, g, au, ou, ee, e, enz.
Het éénnaamsysteem
De eerste bewijzen zijn er vanaf de 5e eeuw na Chr. Volkeren zoals de Germanen, Franken, Friezen en Saksen hanteerden het éénnaamsysteem, waarbij ieder persoon een eigen naam had.
In de Middeleeuwen had ca. 5-8% van de bevolking een achternaam. Voor zover men heeft kunnen nagaan, is de achternaam ontstaan in Italië via edellieden en patriciërs. Dit gebruik is via Zwitserland en Frankrijk naar onze streken gekomen.
Concilie van Trente
Door de groei van de bevolking werd dit éénnaamsysteem vervangen door het twee namensysteem, waarbij een persoon een voornaam met achternaam kreeg.
Dankzij het ‘Concilie van Trente’ (1545-1563) werd het volk opgeroepen om achternamen aan te nemen. Dit proces ging sneller in steden dan op het platteland. De elite noemde hun kinderen in de troonopvolging naar de heerser met een volgnummers (b.v. Lodewijk IX, X, XI).
Onderverdeling van achternamen
Hieronder een overzicht.
Afstammingsnamen
Vadersnamen (patroniem): Zoals: Morison (zoon van Moris), Janssen (zoon van Jan), Willemsen (zoon van Willem). Of zoals mijn vader Wilhelm (Wim) na zijn moeder Wilhelmina.
Ik ben vernoemd naar de Latijnse naam van de bloem viooltjes; Yolanda. De naam van mijn zus Wilma is een combinatie van de voornamen van onze ouders: Wilhelm en Maria.
Moedernaam (metroniem): Ontstaan uit de voornaam van de moeder en overige verwantsnamen. (Ooms, De Neef, Mariën).
‘Wat zegt een naam? Dat wat wij een roos noemen, zou met elke andere naam even heerlijk ruiken.’
Van een heerser
Of ze echte nazaten waren of de wens hadden, er zijn veel mensen die Keizer, Koning, Hertog, Graaf en de Grote heten.
Samenstelling voornamen
Zoals Willem Theunis, Henk Pieter, Marie Klaas.
Geografische namen (toponiem)
Naam van de plaats, streek of de achternaam van de heer die men diende. Zoals: van Asperen, Tilburg, van Brussel, van Velzen, Groningen, Limburg.
Adresnaam: Dannenburg, Van den Berg, Van der Linden, Van de Bos.
Of van huizen of boerderij: Bronsvoort, Nooitgedagt, Lindehoeve, Bontekoe, Laarhoven. In Oost-Nederland veel -ing of -ink zoals Aalderink, Avink.
Het is wel gaaf als je achternaam van een verdwenen dorp is afgeleid.
Beroepsnamen
Vernoemd naar het beroep wat men uitoefende. Zoals: Kuiper, de Boer, Smid, Bakker, Visser, Molenaar, Bleker, Groenteman, Venter. Ik heb zelfs een Lippens familielid die Zouaaf was.
Eigenschapsnamen, persoonstype
Uiterlijke of geestelijke kenmerken: de Lange, de Korte, Bolleman, de Kleine, de Wilde. Zelfs boevennamen, zoals de Boef, Schooier, de Schurk, de Slegte.
Diernamen
Bevatte een dier: de Vos, de Leeuw, de Hond, Kat, Vogel.
Vondelingen
Vondelingen kregen een hele toepasselijke, soms ook flauwe naam, zoals Grafsteen, Gruis, Ongemack, Rat, Tyran, Verloren, Vondeling, Gerugt, Rooven, Abuis.
Misverstanden / schrijffouten
Alles ging fonetisch, dus er zullen ook namen onbedoeld verkeerd genoteerd zijn of fout overgenomen door een onleesbaar handschrift, denk ook aan de Y en IJ.
Dubbele achternamen
En dan hebben we ook nog de achternamen die vroeger bewust werden samengevoegd. Dus naast de Pieter Janssen (de zoon van Jan), kwamen er dubbele achternamen, en soms zelfs drie- en vierdubbele achternamen. Bewust om een ouder of familielid (ook aangetrouwd) te eren, de familienaam te behouden of in de adelstand te blijven (of te komen).
In de Middeleeuwen tot halverwege de 19e eeuw werd dit maar al te graag gedaan. In 1838 kwam er een nieuwe wet die een Koninklijk Besluit nodig was. Maar pas in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog werden de regels strenger om misbruik en ‘ijdeltuiterij’ te voorkomen.
Dubbele achternamen in mijn stamboom:
- Bosch Morison – aftakking van de Morison tak, die de naam (van Herbert) Bosch toevoegde, overigens een rijke familie
- Aeijelts Averink – aftakking van Aeijelts tak die zich wilde samenvoegen met de Averink tak
- Brandts Buys – nazaten van de Morison tak, samenvoeging achternamen, overigens een zeer bekende muzikale familie
- Krijnse Lokker (Kriense Lokker) – van oorsprong Lokker (slotenmaker), samengevoegd met voornaam Krijnse / Kriense
- de Cock Buning – verwanten met de Morison familie
- Ghevens Deneve
- Glaskooper Schoonenberg
- Grootte Willink
- Lammerts van Bueren
Er wordt gezegd dat mensen met een dubbele achternaam van adel zijn. Maar omdat er ook veel misbruik werd gemaakt om de naam van een bekend persoon aan je eigen naam toe te voegen, is in veel gevallen de wens de vader van de gedachte.
De herkomst van een achternaam
Tegenwoordig kunnen we goed traceren waar onze achternaam vandaan komt. Op de Nederlandse Familienamenbank vind je de herkomst van een achternaam en ook waar die in Nederland het meeste voorkomt. Op Geneanet kan je je achternaam traceren in heel Europa.
Hou bij Geneanet wel in gedachten dat de verspreiding van een naam uit de database komt van de stambomen in dat systeem. Als een achternaam niet in een regio voorkomt, wil dat niet zeggen dat daar nooit mensen met die naam hebben gewoond. Deze informatie is vooral interessant voor afstammelingen van voorouders die zijn geëmigreerd.
Je kunt ook de naam ook Googelen met een combinatie van stad of regio. Wellicht krijg je onverwachte resultaten. Een stamboomrapport kan de veranderingen van een naam laten zien gedurende de eeuwen (b.v. bij de familie van Eunen – van Unen). Onderzoek naar de herkomst van je achternaam kan een goede reden zijn waarom iemand stamboomonderzoek gaat doen.
Mijn stamboomnamen en vermoedelijke herkomst
- Lippens – patroniem, vervorming van Phillipus zoon (ook Lippus)
- Dannenburg – adresnaam, dorpje bij kasteel Dannenberg, Duitsland?
- van Eunen – toponiem, dorpje Unen, Gelderland
- Morison – patroniem, van Schotse naam Morris, van Morris zoon
- Biekart – beroepsnaam, vervorming, Duitsland
- Mooij – bijvoeglijk naamwoord, vervorming
- Theunis – patroniem, van voornaam
- Vransen – patroniem, van voornaam
Vernoemingsregels kinderen
Niet alleen achternamen zijn interessant om te achterhalen, maar ook voornamen. Vroeger waren er vaste vernoemingsregels voor kinderen die tot zeker half 20e eeuw zijn volgehouden. Hiermee kan je eventuele onwettige kinderen traceren (als de vermoedelijke vader niet de vader is), idem voor kraamvrouwbekentenissen. En als een familielid Louis heette, had dit ook een bijzondere reden.
Je kunt onderzoeken of een achternaam in je stamboom is gewijzigd door een naamsaanneming.
In welke achternamen ben jij eigenlijk geïnteresseerd?
